autor: Henryk Kuna (1879, Warszawa – 1945, Toruń)
granit różowy z Wołynia
własność Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. 156029/b
odnaleziona przez Alfonsa Karnego w gruzach Warszawy, w Muzeum Narodowym od 1956
depozyt w Domu Pracy Twórczej w Radziejowicach
Spowita u dołu bluszczem, stojąca bezpośrednio na murawie granitowa płyta w tonacji różu ukazuje figuralną wielopostaciową scenę. Wypełniają ją szczelnie całopostaciowe sylwety starych mężczyzn, skupionych w kręgu, zwróconych ku środkowi kompozycji i częściowo przesłaniających się wzajemnie. Ich wydłużone kształty zostały wydobyte pewnymi, długimi, ale niezbyt głębokimi ruchami ręki artysty zbrojnej w dłuto i młotek. Pierwszoplanowa postać po lewej – mimo nietypowego upozowania tyłem – wyróżnia się i dynamizuje kompozycję, łamiąc ukazaniem masywnych, wyoblonych pleców wyraźny pionowy rytm, który nadają kompozycji pozostałe stojące przodem postaci w długich, misternie udrapowanych fałdami szatach. Również zgięte w łokciach i lekko uniesione ręce dwóch postaci po prawej świadomie łamią tę pionową orientację kompozycji. Pochylone w zadumie głowy o odmiennych profilach, ukazane w różnych planach, podkreślają skupienie myśli i woli na tajemniczym obrzędzie tej grupy.
Płaskorzeźba przedstawia jedną ze scen z II części Dziadów – arcydramatu romantycznego Adama Mickiewicza. Według znawców tematu ukazana tu została scena W drodze na cmentarz czyli moment, w którym Guślarz, w dialogu z chórem, wzywa do uczestnictwa w obrzędzie, mówiąc: „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, / Co to będzie, co to będzie? […] A kto prośby nie posłucha, / W imię Ojca, Syna, Ducha! / Widzicie Pański krzyż? […]”.
Ustawiona w parku radziejowickim płyta jest jedynym zachowanym w kraju fragmentem niezrealizowanego Pomnika Adama Mickiewicza, zaprojektowanego w latach 1931-1933 przez Henryka Kunę dla miasta Wilna. Zwycięski konkursowy projekt Kuny, poprzedzony wnikliwymi studiami zarówno wizerunków Mickiewicza, jak i analizą jego twórczości, w zamierzeniu rzeźbiarza był kompozycją monumentalną o wysokości 17 metrów, złożoną z dwóch elementów. Tworzyły go odlana w brązie całopostaciowa figura kroczącego poety-pielgrzyma o wysokości około 6 metrów, wieńcząca pomnik, oraz czwórgraniasty cokół, obłożony dwunastoma płaskorzeźbionymi płytami, odkutymi w granicie, spiętrzonymi w trzech kondygnacjach. W kompozycji czterostronnie rozrzeźbionego trzonu pomnika Kuna nawiązał do wizerunków pogańskiego Światowida, dopowiadając tę ideę czterema maskami/twarzami bóstwa wieńczącymi wielopoziomową konstrukcję cokołu. W tak rozwiązanej formie pomnika, ambitny artysta wskazał zarazem źródła twórczości wieszcza, jak i efekt jego poetyckich zmagań, dosłownie przekuty w granicie na dwanaście tablic ilustrujących treść najważniejszego dzieła Mickiewicza.
Postępujące etapami prace przy realizacji wileńskiego pomnika, którego odsłonięcie planowano na rok 1935, napotkały nieprzewidziane trudności. W 1933 roku Kuna ukończył drewniany model posągu i gipsowe odlewy płaskorzeźb, które rozpoczęto odkuwać w granicie. Tymczasem „Wileńskie Słowo” rozpoczęło napastliwą krytykę dzieła i jego twórcy na podłożu antysemickiej nagonki, odmawiając wręcz artyście pochodzenia żydowskiego prawa do realizacji pomnika polskiego wieszcza. Pomimo tych okoliczności, które wyhamowały społeczną ofiarność składkową, spowalniając prace i prowokując dalsze niewybredne ataki, Kuna ukończył swoje dzieło. Dopiero w 1939 roku ostatecznie wytyczono nową lokalizację pomnika na osi ul. Św. Anny i Al. Syrokomli. Do Wilna z Warszawy dotarło siedem granitowych płaskorzeźb, a w zakładzie firmy „Kranz i Łempicki” kończono odlew w brązie posągu Mickiewicza. Jednak wybuch wojny we wrześniu 1939 roku oraz dalsze działania okupanta w stolicy spowodowały bezpowrotne zniszczenie figury poety.
W Wilnie zachowało się sześć płaskorzeźb ilustrujących poemat Mickiewicza i pojedyncza maska Światowida, przechowanych w Państwowym Instytucie Sztuki. Duże płyty zostały w 1984 roku wkomponowane w otoczenie nowego pomnika Adama Mickiewicza, autorstwa Gedyminasa Jokubonisa. Są to przedstawienia scen z II i III części utworu: Na cmentarzu, Widmo złego pana, Cela Konrada, Rollisonowa, Kmitowa i ks. Piotr u Senatora, Spotkanie Konrada z ks. Piotrem, W drodze na zesłanie.
Tekst: Elżbieta Charazińska
Redakcja: Beata Fiugajska
